Kazimierz Kutz zasłynął jako reżyser filmowy, teatralny i telewizyjny, scenarzysta filmowy, publicysta, pisarz i polityk. Współtworzył polską szkołę filmową, był współzałożycielem Stowarzyszenia Filmowców Polskich (1966), a także twórcą i pierwszym kierownikiem Zespołu Filmowego „Silesia” (1972–1978). Wyreżyserował ponad dwadzieścia filmów fabularnych, w tym sześć o Górnym Śląsku. Był twórcą spektakli teatralnych i Teatru Telewizji.

Urodził się 16 lutego 1929 roku w Szopienicach, które obecnie są jedną z dzielnic Katowic. Pochodził z robotniczej rodziny. Uczęszczał do gimnazjum w Mysłowicach. W 1949 roku rozpoczął studia w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi na Wydziale Reżyserii, które ukończył w 1954 roku. Tego samego roku został asystentem Andrzeja Wajdy przy realizacji filmu „Pokolenie”. W 1959 roku swoją premierę miał film „Krzyż walecznych” będący debiutem reżyserskim Kutza.

Stworzył słynny śląski filmowy tryptyk, w skład którego weszły „Sól ziemi czarnej” (1969), „Perła w koronie” (1971) i „Paciorki jednego różańca” (1979). Efektem jego sprzeciwu wobec pacyfikacji Kopalni „Wujek” był wybitny film „Śmierć jak kromka chleba” (1994). Inne filmowe dzieła Kutza to: „Nikt nie woła” (1960), „Ludzie z pociągu” (1961), „Tarpany” (1961), „Milczenie” (1963), „Upał” (1964), „Ktokolwiek wie…” (1966), „Skok” (1967), „Linia” (1974), „Znikąd donikąd” (1975), „Na straży swej stać będę” (1983), „Wkrótce nadejdą bracia” (1985), dwa filmy telewizyjne „Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza” (1993) i „Zawrócony” (1994), „Pułkownik Kwiatkowski” (1995), a także serial „Sława i chwała” (1997).

Kazimierz Kutz w teatrze i w Teatrze Telewizji

Równolegle rozwijała się jego kariera teatralna. Wśród wyreżyserowanych przez Kutza spektakli warto wymienić: „Śmierć gubernatora” Leona Kruczkowskiego we wrocławskim Teatrze Rozmaitości (1961), „Billy Kłamca” Willisa Halla i Keitha Waterhouse’a w warszawskim Teatrze Komedia (1964), „Koncert” Hermana Bahra w Teatrze Klasycznym w Warszawie (1965), „Przedstawienie »Hamleta« we wsi Głucha Dolna” Ivo Brešana w warszawskim Teatrze na Woli (1977), w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1978) i Thalia Theater w Hamburgu (1979), „Bałałajkin i spółka” w Teatrze Śląskim w Katowicach (1978), w tym samym teatrze „Zapach dojrzałej pigwy” Iona Druce (1980), „Śmierć Dantona” Georga Büchnera w warszawskim Teatrze Ateneum (1982), „Twórców obrazów” Per Olofa Enquista (1999), „Damy i huzary” Aleksandra Fredry (2001) oraz „Pieszo” Sławomira Mrożka (2003) w Teatrze Starym w Krakowie. Ostatnie spektakle Kutza realizowane na teatralnych deskach to „Twórcy obrazów” Pera Olova Enquista w Teatrze Śląskim (2004) i „Czaszka z Connemary” Martina McDonagha w warszawskim Teatrze Ateneum.

Z Teatrem Telewizji Kazimierz Kutz był związany od 1965 roku – debiutował przedstawieniem „Żołnierze” na podstawie prozy Ernesta Brylla. Wśród tytułów Teatru TV wyreżyserowanych przez Kutza znalazły się m.in. „Urlop zdrowotny” i „Stary portfel” na podstawie tekstów Stanisława Bieniasza (1980), „Wygnańcy” Jamesa Joyce’a (1988), „Do piachu…” Tadeusza Różewicza (1989), „Kolacja na cztery ręce” Paula Barza (1990), „Stalin” Gastona Salvatore (1992), „Emigranci” (1995) i „Wielebni” Sławomira Mrożka (2001) oraz „Dzień podróżny” Eustachego Rylskiego (2004).

„Piąta strona świata” – literacki debiut

W 2010 roku ukazała się debiutancka powieść Kazimierza Kutza „Piąta strona świata” – dzieło, które artysta pisał przez 15 lat i które wydał tuż przed swoimi osiemdziesiątymi pierwszymi urodzinami, w lutym 2010 roku. Za „Piątą stronę świata” Kutz był w 2011 roku nominowany do Nagrody Literackiej Gdynia w kategorii proza. 2013 rok przyniósł sceniczną wersję „Piątej strony świata” – w Teatrze Śląskim adaptacji i reżyserii dzieła podjął się Robert Talarczyk, reżyser i dramaturg. Spektakl, który powstał na Dużej Scenie Teatru Śląskiego, był prezentowany na wielu prestiżowych festiwalach i przeglądach, gdzie nagradzano zarówno reżyserię, jak i kreacje aktorskie i muzykę. Spektakl zdobył m.in. główną nagrodę w XIX Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej oraz Złote Maski za spektakl roku, za reżyserię i za najlepszą rolę aktorską. Został także przeniesiony do Teatru Telewizji.

Kazimierza Kutza wyróżniono kilkudziesięcioma nagrodami i odznaczeniami za działalność artystyczną, m.in. Nagrodą im. Konrada Swinarskiego (1993), Złotymi Lwami na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za reżyserię filmów „Paciorki jednego różańca” (1980) i „Zawrócony” (1994), Nagrodą specjalną na Festiwalu Prix Europa w Berlinie (1994), tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Opolskiego (1997), Polską Nagrodą Filmową „Orzeł” za osiągnięcia życia (2004) i Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” za wybitne osiągnięcia kulturalne rangi międzynarodowej (2005). Był honorowym obywatelem miasta Katowice. Zajął pierwsze miejsce w plebiscycie na najwybitniejszego Ślązaka XX wieku organizowanym przez „Gazetę Wyborczą”.

Twórczość artystyczną Kazimierz Kutz płynnie łączył z szeroko pojętą działalnością społeczną, obywatelską i polityczną. W 1997 roku wystartował w wyborach parlamentarnych do Senatu – w ówczesnym województwie katowickim zdobył najwięcej głosów ze wszystkich kandydatów: ok. 500 000 głosów. Był senatorem IV, V, VI i VIII kadencji (1997–2007, 2011–2015). W latach 2001–2005 pełnił funkcję wicemarszałka Senatu V kadencji, w latach 2007–2011 był posłem na Sejm VI kadencji.

Działalność społeczna, obywatelska i polityczna

Wspierał lokalne inicjatywy kulturalne: współtworzył konkurs gwary „Po naszymu, czyli po śląsku”, pracował przy Festiwalu Teatralnym Młodych Reżyserów „Interpretacje”, wspierał Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”, Śląski Teatr Tańca w Bytomiu i Fabrykę Stowarzyszenie Filmowców – Silesia, w której widział kontynuację Zespołu Filmowego „Silesia”. Patronował katowickiemu Festiwalowi Filmów Kultowych, stał na czele Kongresu Kultury na Górnym Śląsku, kierował pracami komitetu Budowy Muzeum Śląskiego.

Słynął z niezależności – nigdy nie należał do żadnej partii politycznej. Walczył o świadomość historyczną mieszkańców Śląska. Kierował się zawsze sentymentem i miłością do swojej małej ojczyzny.
Kazimierz Kutz zmarł 18 grudnia 2018 roku w Warszawie w wieku 89 lat. Został pochowany na cmentarzu przy ulicy Sienkiewicza w Katowicach.

16 lutego 2021 roku, w 92. rocznicę urodzin wybitnego reżysera, na Dużej Scenie Teatru Śląskiego pierwszy raz wręczono Nagrodę jego imienia. Organizatorami Nagrody im. Kazimierza Kutza są Miasto Katowice (fundator Nagrody), Uniwersytet Śląski w Katowicach i Teatr Śląski w Katowicach.